Począwszy
od czasów średniowiecza parafie odgrywały istotną rolę w życiu Kościoła i państwa.
Stanowiły one najważniejszą komórkę życia religijnego i społecznego. Były one
nie tylko najniższymi jednostkami terytorialnymi w organizacji kościelnej, ale
również zachowywały ścisłą więź z organizacją państwową, gdyż pełniły do początku
XIX wieku rolę podstawowej jednostki w administracji państwowej. Ośrodki parafialne
tworzyły swoistego rodzaju centra, w których skupiało się życie religijne, kulturalne,
społeczne i oświatowe danego terenu.W literaturze nie ma zgodnego stanowiska, co do czasu powstawania pierwszych parafii na ziemiach. Historycy, którzy pod pojęciem parafii rozumieją wyraźnie zakreślony okręg parafialny oraz czynnik jurysdykcji kościelnej twierdzą, że pierwsze parafie powstawać zaczęły stosunkowo późno (XII/XIII w.). Natomiast badacze, którzy istnienie parafii utożsamiają z funkcjonowaniem kościołów, metrykę ośrodków duszpasterskich przesuwają na okres znacznie wcześniejszy (X w.). Parafia jest instytucją, na którą składa się wiele różnych elementów: kościół, kapłan, cura animarum, jurysdykcja kościelna, okręg parafialny, wierni, przymus parafialny, uposażenie kapłana i kościoła, rezydencja kapłana. Różne rozumienie terminu parafia oraz spory, co do czasu powstawania ośrodków duszpasterskich świadczą jednoznacznie o żywym zainteresowaniu historyków problematyką parafialną, które to zainteresowanie bezpośrednio przekłada się na ilość i różnorodność pozycji w literaturze przedmiotu.
Niniejsze opracowanie stanowi próbę ujęcia całokształtu życia parafii Chodel na przestrzeni XIV-XX wieku. Funkcjonowanie parafii chodelskiej rozpatrzone zostało na trzech płaszczyznach: duszpasterskiej, charytatywnej i oświatowej.
Ramy czasowe wyznaczają daty 1326 i 1918. Rok 1326 jest rokiem, z którego pochodzi pierwsza, najstarsza wzmianka źródłowa potwierdzająca istnienie ośrodka duszpasterskiego w Chodlu. Natomiast za datę krańcową przyjęty został rok zakończenia I wojny światowej. W opracowaniu nie uwzględniona została filia kościoła parafialnego w Chodlu, która mieściła się w Ratoszynie, ponieważ posiadała ona własny okręg parafialny, odrębne uposażenie i duchowieństwo. Utworzona ona została w roku 1541.
Chodel zaczął pełnić funkcje ośrodka duszpasterskiego od roku 1541, kiedy to Maciejowscy przenieśli parafię do nowo lokowanego miasta. Położone ono było 35 km od Lublina, w kierunku południowo-zachodnim. Posiadanie praw miejskich nie zapewniło miastu pomyślnego rozwoju gospodarczego. Przez cały okres istnienia zachowało ono rolniczy charakter.
Jedną z osobliwości tego rolniczego miasteczka był fakt znajdowania się na jego obszarze, począwszy od roku 1616, trzech świątyń: kościoła kłodnickiego p.w. Św. Piotra Apostoła, kościoła parafialnego p.w. Św. Trójcy i Narodzenia NMP w Chodlu oraz świątyni jezuitów na Lorecie. Z tego miasta wywodził się również prymas Polski Bernard Maciejowski, który sprowadzając jezuitów przyczynił się tym samym do uczynienia z Chodla ośrodka kultu maryjnego.
Dzieje
parafii Chodel doczekały się również opracowania monograficznego, które obejmuje
funkcjonowanie ośrodka duszpasterskiego w latach 1773 - 1920. Zaprezentowano
w nim całokształt działalności parafii obejmujący swym zakresem, działalność
charytatywną i oświatową oraz duszpasterstwo, którego rola została szczególnie
podkreślona. Opracowanie monograficzne posiada również architektura samej świątyni
parafialnej. Parafia Chodel posiada bardzo bogatą dokumentację źródłową. Są
to zarówno źródła rękopiśmienne, jak i drukowane.Najstarszy opis parafii i kościoła w Kłodnicy zamieścił średniowieczny kronikarz Jan Długosz w "Księdze uposażeń diecezji krakowskiej". Nadmienić należy, że kronikarz większą uwagę poświęcił kwestii uposażenia, niż samemu opisowi ośrodka duszpasterskiego i jego funkcjonowania. Dlatego też informacje odnoszące się do parafii są bardzo skąpe.
Materiały źródłowe odnoszące się do XIX wieku, to w głównej mierze inwentarze kościoła parafialnego oraz luźna dokumentacja administratorów parafii i wiernych do władz diecezji. Bez wątpienia cennym źródłem do badań nad społecznością parafii w XIX wieku są księgi metrykalne znajdujące się w Archiwum Parafialnym oraz wykaz statystyczny ludności parafialnej sporządzony oddzielnie dla każdego roku.
Wszystkie wymienione źródła w konfrontacji z literaturą przedmiotu umożliwiły przeprowadzenie w miarę dokładnej analizy zagadnień wiążących się z początkami parafii, środowiskiem naturalnym, okręgiem parafialnym, kościołem, uposażeniem parafii i kościoła oraz wiernymi i duchowieństwem.
Pierwsza część traktuje o początkach ośrodka duszpasterskiego w Kłodnicy, który był protoplastą powstałej w I poł. XVI wieku parafii Chodel. Metrykę parafii, z powodu braku zachowanego aktu erekcji, próbowano określić, na podstawie czynników pośrednich. Poddany został również analizie problem rozwoju okręgu parafialnego i uwarunkowań, które wpłynęły na powiększanie się liczby miejscowości należących do parafii. Funkcjonowanie parafii rozpatrzone zostało w kontekście położenia geograficznego oraz przynależności do struktur administracji kościelnej i państwowej.
Niezbędnym warunkiem dla właściwego funkcjonowania ośrodka duszpasterskiego było zapewnienie jej stałego uposażenia. W następnej części poruszona została kwestia uposażenia parafii i jego zmian, jakie zachodziły na przestrzeni XIV - XX wieku. Scharakteryzowane zostały zasadnicze elementy składające się na uposażenie duchowieństwa, o których informacje przekazali wizytatorzy oraz te elementy, które prawdopodobnie stanowiły źródło dochodu, a o których istnieniu informuje tylko literatura przedmiotu.
Duchowieństwo parafii chodelskiej, rozpatrzone zostało z punktu widzenia prawnego, społecznego i majątkowego. Próbowano uchwycić także poziom umysłowy i moralny kleru. Ponadto dążono do ukazania działalności nie tylko duszpasterskiej, ale również na innych płaszczyznach: oświatowej i patriotycznej.
Obok duchowieństwa, które wyodrębnione zostało z ogółu wiernych, ponieważ spełniało specyficzne obowiązki i odgrywało istotną rolę wśród miejscowej ludności, w części tej próbowano określić rolę służby kościelnej. Do podstawowych obowiązków duchowieństwa parafii chodelskiej należało zapewnienie opieki duszpasterskiej wiernym, którzy tworzyli lokalną wspólnotę parafialną. Starano się w nim określić liczbę wiernych i dokonać porównania z liczbą wiernych z sąsiednich ośrodków duszpasterskich. Ludność parafii scharakteryzowana została również pod względem na struktury wyznaniowej i zawodowej. Istotną kwestią było również określenie, jaki był stosunek ludności świeckiej do kościoła parafialnego i wypełniania podstawowych praktyk religijnych. Próbowano również przyjrzeć się religijności miejscowej ludności, analizując kwestię przynależności do stowarzyszeń religijnych (bractw i cechów).
Erygowana w I połowie XVI wieku parafia Chodel należała do jednych z najstarszych ośrodków duszpasterskich na Lubelszczyźnie i w diecezji krakowskiej. Powstała ona na terenie posiadającym wcześniejsze tradycje ośrodka kultowego, a nie na tzw. surowym korzeniu Niewątpliwie ten fakt zadecydował o religijnej specyfice samego miasteczka, w którym znajdowało się trzy świątynie i gdzie szczególną czcią była otaczana Matka Boża Loretańska. Nie bez znaczenia była również obecność jezuitów Lorecie należącym do parafii. Podejmowali oni stąd akcję misyjną na sąsiednich terenach, na których szerzył się protestantyzm. Działalności zakonników parafia zawdzięcza pozostanie ludności przy religii katolickiej.
W okresie przedrozbiorowym parafia chodelska podobna była do wielu innych parafii funkcjonujących w małych miasteczkach. Zatrudnione w niej były dwie kategorie duchowieństwa, których odróżniały wypełniane obowiązki i pobierane wynagrodzenie. Miały tu miejsce typowe dla okresu przedrozbiorowego zjawiska, jak kumulacja beneficjów, nierezydencja prepozytów, funkcjonowanie bractw i cechów, skupiających ludność parafii.
Cechą wyróżniającą była istniejąca od połowy XVI wieku prepozytura i kolegium mansjonarzy, którymi nie mogły się poszczycić wszystkie świątynie. Wierni, którzy tworzyli wspólnotę parafialną to w głównej mierze drobna szlachta i chłopi, zobowiązani do uiszczania świadczeń na rzecz państwa, dworów szlacheckich oraz miejscowego kościoła parafialnego. Mieszczanie skupieni byli wyłącznie w Chodlu, będącym jedynym ośrodkiem miejskim na terenie parafii. Nieurodzajne gleby i słabo rozwijające się rzemiosło przyczyniało się do ubóstwa ludności, które w dużej mierze rzutowało i na niewystarczające uposażenie parafii. Na uposażenie duchowieństwa do końca XVIII wieku składały się przede wszystkim świadczenia ludności uiszczane w płodach rolnych i pieniężnych oraz czynsze pobierane corocznie od wyznaczonych instytucji i wiosek.
W porozbiorowych dziejach widocznie zarysowały się procesy, które wynikały bezpośrednio z dążności administracji państwowej do kontroli działalności Kościoła katolickiego i ograniczenia jego swobód. Instytucją, która pojawiła się na początku XIX wieku i której podstawowym celem było ingerowanie w działa1ność duchowieństwa był dozór kościelny. Z tą instytucja, stanowiąca przykład dążności ludzi świeckich do współudziału w zarządzie parafią, spotykamy się również w okresie przedrozbiorowym. Byli nimi prowizorzy i witrycy, którzy zajmowali się sprawami finansowymi kościoła parafialnego.
Obserwowany systematyczny rozwój okręgu parafialnego, który miał miejsce w minionych wiekach pozwolił prześledzić przeobrażenia samego terytorium parafii oraz uwarunkowań jakie wpływały na omawiane zjawisko. Nie zawsze wszakże udało się odpowiedzieć na pytanie, czym był spowodowany rozwój okręgu parafialnego, dlatego też autorka w przypadku braku poparcia materiałów źródłowych używała hipotetycznych założeń oraz posiłkowała się literaturą przedmiotu. Przeobrażenia okręgu parafialnego oraz czynniki, które wywołały owe zmiany mogą stanowić ciekawy przedmiot badań dla historyków.
Głównym celem niniejszego opracowania, było ukazanie funkcjonowania ośrodka duszpasterskiego począwszy od XIV wieku do początków XX stulecia na płaszczyźnie duszpasterskiej, charytatywnej oraz oświatowej, w zmieniających się uwarunkowaniach politycznych i społecznych jakie miały miejsce w XIX wieku.
Te dziedziny składały się na całokształt działalności duchowieństwa parafialnego. Wyraźne zaangażowanie się zarządców parafii Chodel w problemy, które wykraczały poza typowe obowiązki kleru, wynikało zapewne z realizacji zaleceń ordynariuszy diecezji i ustawodawstwa synodalnego, a także wynikało z faktu rozumienia przez duchowieństwo parafialne problemów nękających wiernych. Duchowieństwo parafialne, w szczególności zarządcy parafii realizowali ambicje osobiste w innych dziedzinach, jak oświata czy walka o wolność ojczyzny.
Niewystarczająca podstawa źródłowa, która traktuje o agendach parafialnych mogła by być poparta materiałami źródłowymi proweniencji państwowej, co pozwoliłoby zaprezentować szersze ujęcie omawianych aspektów. Materiały źródłowe nie pozwoliły uchwycić również wielu kwestii wiążących się z duchowieństwem i wiernymi. Mianowicie pochodzenia społecznego, wykształcenia, poziomu moralnego czy też wzajemnych relacji duchowieństwa i wiernych oraz religijności. Wykorzystanie źródeł proweniencji państwowej w znacznie większym zakresie pozwoliłoby bez wątpienia na szersze przedstawienie struktur organizacyjnych ośrodka duszpasterskiego w Chodlu, problemów duszpasterskich i społeczno-religijnych parafii Chodel zarówno w epoce przedrozbiorowej, jak i porozbiorowej.