Szaty liturgiczne

Nauka, której przedmiot stanowią szaty liturgiczne zwana jest paramentyką (łac. paramenta - "szaty ozdobne"). Zajmuje się ona rozwojem szat liturgicznych, ich znaczeniem symbolicznym oraz przepisami kościelnymi dotyczącymi ich kroju, materiału i barw. Szaty mszalne nie wywodzą się z liturgii. Ich bogactwo i różnorodność jest wynikiem wielowarstwowego procesu, który miał miejsce w minionych wiekach.
Pierwsze wzmianki o szatach kościelnych pochodzą z VI wieku. W czasach apostolskich i poapostolskich nie było jeszcze odrębnych szat do sprawowania czynności liturgicznych. Dopiero od IX wieku zaczynają się one wyraźnie różnić od świeckich. Do tego czasu nie było widocznych różnic pomiędzy nimi. Kapłani sprawowali nabożeństwa liturgiczne w zwykłych ubraniach, które nosili na co dzień.
Zespół szat liturgicznych ustalił się dopiero około XII wieku. Tworzyły go:
alba (łac. linea) - długa płócienna szata, spadająca duchownemu aż do kostek, wywodząca się z rzymskiej tuniki,
humerał (łac. humerum, amictum) - płócienna podłużna chusta, którą kapłan okrywa szyję i ramiona, a tasiemkami przywiązuje końce do tułowia,
ornat (łac. casula, planeta)- używany jest wyłącznie przy sprawowaniu mszy św. Powstał z rzymskiego wierzchniego płaszcza, zw. paenulą,
stuła (łac. stola, orarium) - długa, szeroka taśma, która powstała z szala naramiennego. Jest oznaką stopnia w kapłaństwie: biskupi noszą ją zwieszającą się z obu ramion, kapłani skrzyżowaną na piersi, diakoni przewieszoną z lewego ramienia, przez piersi i plecy,
pasek (łac. cingulum) - służący do przytrzymywania i przepasania alby,
kapa (łac. cappa) - stanowiąca szerokie okrycie, które duchowny zarzucał na ramiona i spinał na piersiach. Używano jej podczas różnych nabożeństw i pogrzebów,
komża (łac. superpelliceum)- skrócona alba o szerokich rękawach. Najpierw używana w chórze, czyli podczas liturgii godzin, a od XIV w. także do tych wszystkich funkcji liturgicznych, dla których alba nie była wyraźnie przepisana. Symbolika komży jest ta sama, co alby, którą zastępuje).

Od XIII wieku aż do czasów współczesnych ilość i znaczenie szat liturgicznych zasadniczo nie uległy zmianie. Kapłan przed rozpoczęciem każdej mszy św. zakłada: humerał, albę, pasek, manipularz (ozdobną chustę, będącą oznaką wyższych święceń, pochodzącą od rzymskiej ozdobnej chustki, której używali dostojnicy państwowi do sygnalizowania rozpoczętej imprezy), stułę i ornat.
Oprócz wymienionych elementów do szat liturgicznych zaliczane były również dalmatyki i birety. Używali je różni duchowni podczas różnych okoliczności. Dalmatyka była szatą zarezerwowaną dla diakona i subdiakona. Przypominała ona długą, szeroką tunikę z rękawami, natomiast biret był nakryciem głowy, które uzupełniało strój kapłana. Nie używano go jednak w trakcie sprawowania czynności liturgicznych. Stanowił jedynie strój urzędowy, który otrzymywał duchowny podczas wprowadzenie na urząd.
Spośród wymienionych szat liturgicznych, komża stanowiła nie tylko strój, który używany był przez duchownych ale także zakładany przez osoby świeckie, biorące udział w służbie ołtarza.
Podstawowym i powszechnym strojem noszonym przez duchowieństwo była i jest nadal sutanna (łac. vestis talaris). Stanowi ona codzienny ubiór duchownych, który związany jest bezpośrednio ze sprawowanymi czynnościami liturgicznymi. Do powszechnego użycia wchodzi ona, podobnie jak i komża, stosunkowo późno.
Po krótkim omówieniu rodzajów szat mszalnych należy przyjrzeć się, jak wyglądała kwestia omawianych paramentów w świetle zachowanych wizytacji świątyni chodelskiej. W zewnętrznej części wizytacji obejmującej obok opisu majątku kościoła parafialnego w Chodlu, jego uposażenia, funkcjonujących przy nim agend, wizytatorzy podawali także opis świątyni i znajdującego się w niej wyposażenia - podawano m. in. liczbę paramentów znajdujących się w danym roku w świątyni, stan ich zachowania, materiał z którego zostały wykonane, a niekiedy też dokładniejszy ich wygląd.
Świątynia chodelska, na przestrzeni XVI-XIX wieku, była dobrze wyposażona w podstawowe szaty liturgiczne niezbędne do sprawowania jakichkolwiek czynności liturgicznych. Pierwotne szaty kościoła parafialnego w Chodlu zostały pobłogosławione prawdopodobnie przez bpa H.Rozrażewskiego w 1584 roku, podczas konsekracji świątyni. Poniższe zestawienie ilustruje liczbę szat liturgicznych, znajdujących się w kościele parafialnym w Chodlu, w latach 1565-1781.

Szaty liturgiczne kościoła parafialnego w Chodlu w świetle wizytacji z lat 1611- 1781

Można zaobserwować brak w wyposażeniu kościoła niektórych części stroju liturgicznego, m. in. alb i humerałów (w roku 1611), oraz pasków służących księżom do przewiązywania alb (w roku 1611, 1781). Również nie zawsze w posiadaniu świątyni były dalmatyki, (nie było ich w roku 1675 i 1721).
Zaopatrzenie w szaty liturgiczne wynikało z liczby księży i z uposażenia parafii, co zmuszało do systematycznego powiększania zasobu omawianych paramentów w parafii chodelskiej. Dziś można stwierdzić, że odbywało się to sporadycznie i o pojedyncze sztuki.
Istotną i ciekawą kwestia wiążąca się bezpośrednio z szatami jest symbolika poszczególnych elementów stroju liturgicznego (Alba np. symbolizuje sprawiedliwość, łaskę Bożą i czystość duszy. Ornat jest natomiast symbolem ciężaru jarzma chrystusowego, które kapłan ma dźwigać) i znaczenie kolorów szat (biały - oznaka czystości, czerwony - symbolizuje miłość i krew, czarny - żałobę). W różnych okresach roku liturgicznego używano szat w różnych kolorach, celem podkreślenia odrębności sprawowanych tajemnic. Szat w kolorze białym używano w okresie wielkanocnym i Narodzenia Pańskiego. Czerwonych w niedzielę Męki Pańskiej i zesłania Ducha Świętego, w Wielki Piątek, w główne święta Apostołów i Ewangelistów, w dni świętych męczenników. Zielonych używano powszechnie w Oficjach i mszach odprawianych w ciągu roku. Natomiast fioletowe w okresie Adwentu i Wielkiego Postu oraz w mszach św. za zmarłych. Szaty w kolorze czarnym zwykle były zakładane przez księży w mszach za zmarłych.
Wszystkie szaty kościoła parafialnego w Chodlu pod względem kolorystycznym spełniały wymagania przepisów liturgicznych, które zalecały aby omawiane paramenty były wykonane z tkanin w kolorach: białym, zielonym (łac. viridis), czerwonym (łac. rubicundus), fioletowym (łac. violaceus, adhibetur), czarnym (łac. niger). Bardzo bogatą posiadały również ornamentykę, wykonaną za pomocą haftów, czy różnorodnych koronek.
Interesującym problemem, który może stanowić zarazem postulat badawczy, jest kwestia materiałów z których szyte były szaty liturgiczne. Poszczególne elementy szat liturgicznych, które znajdowały się na wyposażeniu świątyni chodelskiej wykonane były z różnych rodzajów tkanin. Komże z reguły szyte były z płótna, alby z muśliny, ornaty w głównej mierze z: aksamitu, adamaszku, gingasu i tkaniny tureckiej.
Zagadnieniem wiążącym się nierozerwalnie z szatami kościelnymi jest ich stan zachowania. Stan zachowania szat kościoła parafialnego w Chodlu z reguły nie budził zastrzeżeń wizytatorów. Jedynie wizytacje z lat 1675 i 1781 wspominają o uszkodzonych komżach i ornatach, które nie nadają się już do użytku. Duchowieństwo chodelskie dbało o utrzymanie szat w należytym porządku i stanie. Ta troska o szaty wynikać mogła z właściwego rozumienia symboliki szat, która podkreślała równocześnie godność kapłańską i wykonywane funkcje, a także zaznaczała świętość czynności, które kapłan będzie spełniał.