Wnioski konserwatorskie

Zapisane poniżej wnioski konserwatorskie, opracowane zostały w 1986 roku. Umieszczam je bez zmian, celem pokazania, co zostało zrobione a co (brzydko mówiąc - olane) przez władze Chodla, służby konserwatorskie oraz samych mieszkańców. Ocenę obecnego stanu pozostawiam czytającym - bez komentarza.

Granice ochrony konserwatorskiej

Strefą ścisłej ochrony konserwatorskiej objąć należy historycznie ukształtowany układ urbanistyczny miasta lokacyjnego obejmujący: rynek, bloki przyrynkowe, zespół kościoła parafialnego i bloki zbudowany przy ulicy Kościelnej, Nadrzecznej i targowej. Granicę tej strefy powinny stanowić: od południa Chodelka, od wschodu i północy nieczynne już koryto jej odgałęzienia, od zachodu zaś tyły zachodniego bloku przyrynkowego.
Ścisłą ochroną konserwatorską objąć należy również w całości teren, na którym usytuowane są ruiny kościoła pojezuickiego p.w.M.B.Loretańskiej.
Strefę pośredniej ochrony konserwatorskiej rozciągnąć należy na obszar leżący na północ od miasta lokacyjnego i obejmujący: teren w widłach dróg do Bełżyc i Poniatowej ograniczony od północy linią łączącą bazę GS "SCH" z Zespołem Szkół, rejon ulicy Leśnej i tereny położone na południe od ulicy Strażackiej, z granicą wschodnią wyznaczoną przez ogrodzenie cmentarza parafialnego. Ponadto w granicach tej strefy znaleźć się powinno położone w południowej części Chodla rozwidlenie dróg do Ratoszyna, Godowa i Komaszyc i obszar przylegający do łączącej je z centrum ulicy Mostowej.
Strefa ochrony ekspozycji powinna obejmować tereny leżące między zachodnim blokiem przyrynkowym a korytem Chodelki i łąki położone na południe, wschód i północny wschód od miasta lokacyjnego. Strefą tą objąć również należy obszar o promieniu co najmniej 300 m otaczający wzniesienie z kościołem pojezuickim.
Strefę ochrony krajobrazu rozciągnąć należy poza wymienionym wyżej obszarem zakwalifikowanym do strefy ochrony ekspozycji, na cmentarz parafialny stanowiący największą enklawę zieleni na terenie miasta i wzgórze przy ul. Godowskiej. Ponadto proponuje się rozszerzenie tej strefy na cały obszar leżący w dolinie Chodelki między Chodlem a Loretem.
Do strefy ochrony archeologicznej należy zaliczyć: skarpę u zbiegu ulic Godowskiej i Opolskiej jako miejsce przypuszczalnego istnienia rezydencji Maciejowskich i pas terenu przy zewnętrznych krawędziach działek w zachodnim bloku przyrynkowym i blokach przy ul. Targowej, Nadrzecznej i Kościelnej, na których spodziewać się można odkrycia reliktów dawnych murów miejskich.

Wytyczne i postulaty konserwatorskie

a) Sieć ulic, rynek, przejścia piesze

Postuluje się bezwzględnie zachowanie w całości sieci ulic w obrębie strefy ścisłej ochrony konserwatorskiej. Rozplanowanie miasta lokacyjnego ukształtowane zapewne już do końca XVI w. i zachowane bez poważniejszych zmian do czasów obecnych uznać należy za zabytek urbanistyki i otoczyć ochroną. Postulat ten dotyczy nie tylko sieci ulic, ale również kształtu i podziału poszczególnych bloków, przy czym istniejące obecnie rozdrobnienie działek, zwłaszcza w zachodnim bloku należy uznać za świadectwo historycznych przemian rozwojowych i jako takie utrzymać je.
Ze względów komunikacyjnych nie postuluje się przywrócenia pierwotnego ciągu głównemu traktowi odsuniętemu obecnie od zachodniej pierzei rynkowej na odcinku rynek - ul. Targowa. Zachować należy także przebieg wszystkich ulic znajdujących się w strefie pośredniej ochrony konserwatorskiej, przy czym w strefie w przeciwieństwie do omawianej wyżej strefy ścisłej ochrony, uznaje się za dopuszczalne projektowanie nowych ulic pod warunkiem wszakże nie zacierania pierwotnego układu.
Większość ulic istniejących w mieście została wybrukowana i wyasfaltowana dopiero po ostatniej wojnie. Brak nawierzchni starszych, a zarazem nierealność postulatu powrotu do nawierzchni nieutwardzonych, nakazuje więc utrzymanie ich w stanie obecnym. Utwardzenia wymaga jedynie ulica Niecała, przy czym proponuje się użycie do tego celu bruku - tzw. "kocich łbów".
Rynek utracił już bezpowrotnie charakter placu targowego i zamieniony został na skwer miejski. W 1981 roku wzniesiono na nim pomnik ku czci żołnierzy poległych we wrześniu 1939 roku i ofiar okupacji hitlerowskiej. W celu lepszego wyeksponowania pomnika proponuje się przekomponowanie układu alejek i szaty roślinnej skweru i sukcesywną wymianę rosnących tu wysokich topól na niską zieleń kształtowaną powoli ponadto uczytelnić kształt i wymiary rynku.
Zachować należy łącznie z pokrywającą się brukowaną nawierzchnią, wąską uliczkę łączącą rynek z ul. Nadrzeczną.
Bieżących remontów wymagają chodniki, zwłaszcza na ulicach Targowej i Nadrzecznej. Droga wiodąca łąkami z Chodla do Loretu powinna uzyskać oszlakowanie właściwe dla szlaków turystycznych.

b) Zabudowa

Niewielka liczba zachowanych starszych obiektów niereprezentujących w dodatku większych wartości architektonicznych nie kwalifikuje centrum miasta do przeprowadzania prac rewaloryzacyjnych. Wydzieloną strefą ścisłej ochrony konserwatorskiej obejmującą miasto lokacyjne należy więc rozumieć wyłącznie jako strefę ścisłej ochrony układu urbanistycznego. Oczywiście sprawą niepodlegającą dyskusji jest ochrona kościoła parafialnego p.w. św. Trójcy. Wnioski konserwatorskie dotyczące tego obiektu zostały już jednak sformułowane w odrębnej dokumentacji, toteż tutaj ograniczymy się jedynie do podkreślenia konieczności ścisłego przestrzegania strefy ochrony ekspozycji wydzielonej we wschodniej stronie miasta lokacyjnego.
W zakresie zabudowy miejskiej do zachowania przeznacza się znajdujący w pierzei północnej rynku dawny zajazd i domy przy ul. Rynek 2, 3, 8, 9, 23-32, 41, 42, 43, ul. Kościelnej 5, 12, ul. Nadrzecznej 8 i ulicy Targowej 3, 5, reprezentujące w większości lokalny typ budynku trzytraktowego. Wymienione wyżej obiekty (poza drewnianymi budynkami przy ul. Kościelnej 12 i 5) są w dobrym stanie technicznym i wymagają jedynie przeprowadzenia drobnych bieżących napraw, głównie dachów i elewacji.
Postuluje się zbiórkę ruin domu przy ul. Rynek 36 uzupełnienie powstałej luki nowym budynkiem z ewentualnym (w przypadku pomyślnej ekspertyzy technicznej) wykorzystaniem istniejącej obecnie fasady. Wolny plac przy ul. Rynek 39 proponuje się zabudować domem zbliżonym formą do istniejącego w tej pierzei budynku przy ulicy Rynek 43, a więc dwukondygnacyjnym, z dwuspadowym ustawionym kalenicowo dachem i dwuosiową elewacją frontową ze skromnym gzymsowaniem.
W strefie pośredniej ochrony konserwatorskiej szczególną opieką ze względu na jednolitość charakteru architektonicznego objąć należy zabudowę ulicy Poprzecznej i części ulicy Szkolnej - od budynku mieszczącego urząd pocztowy po ulicę Poprzeczną. Postuluje się wprowadzenie zakazu wznoszenia przy wymienionych wyżej ulicach budynków dwukondygnacyjnych, a w przypadkach koniecznych budowę domów parterowych, o elewacjach trójosiowych, z dachami naczółkowymi lub dwuspadowymi. Podobny charakter zabudowy należy również utrzymać dla ul. Partyzantów na odcinku między ul. Strażacką i ul. Poprzeczną. Dawny budynek straży pożarnej przeznacza się bezwzględnie do zachowania. Postuluje się również zachowanie obu istniejących zespołów stodół - w części południowej miasta przy ul. Godowskiej i Ratoszyńskiej i w części północnej między ulicami Partyzantów i Szkolną (daw. 25 - lecia PRL). Poszczególne egzemplarze stodół nie reprezentują co prawda zbyt wielkich wartości etnograficznych i chronologicznych (najstarsze pochodzą z lat 30 tych XX wieku) ich zespoły jednak są integralną częścią historycznego układu urbanistycznego, co kwalifikuje je do zachowania.
W wojewódzkiej pracowni Urbanistycznej w Lublinie znajduje się "Plan zagospodarowania przestrzennego osiedla Chodel" opracowany w 1974 roku przez zespół pod kierownictwem mgr inż. arch. Teresy Myszkowskiej. Zgadzając się z niektórymi sformułowaniami ww. planu jak np. postulatem rozwoju miasta w kierunku północno - wschodnim czy przebiegiem omijającej obie chronione strefy obwodnicy, nie można jednak zaakceptować projektu likwidacji istniejącej zabudowy na terenie ograniczonym ulicami: Poprzeczna, partyzantów i Szkolną i lokalizacji w tym miejscu nieodpowiednich ze względu na kubatury architektoniczny obiektów, usługowo - handlowych. Podobnie nie do przyjęcia jest projekt zastąpienia budownictwem mieszkaniowym ciągów stodół zgrupowanych między ul. Partyzantów i 25 - lecia PRL, czy też usytuowania dużych niedostosowanych kubaturowo obiektów przy ul. Nadrzecznej (pralnia) i Kościelnej (budynek MO). Postuluje się więc aktualizację planu zagospodarowania przestrzennego uwzględniając już zakaz wznoszenia szkodliwych konserwatorsko obiektów w obu wydzielonych strefach. Jednocześnie proponuje się opracowanie projektów architektonicznych dla budownictwa mieszkaniowego nawiązujących do charakteru zachowanej starszej zabudowy Chodla. Pozwoliłoby to na wykorzystanie istniejących jeszcze rezerw terenowych (m.in. uzupełnienie zabudowy ulic Kościelnej, Nadrzecznej, Szkolnej, Partyzantów) bez uszczerbku dla ich architektonicznego wyrazu.
Uporządkować należy bezwzględnie zabudowę poszczególnych parcel, zwłaszcza w zachodnim bloku przyrynkowym. Budynki gospodarcze usytuowane chaotycznie zarówno w głębi działek jak i na ich środku, często niechlujnie, stanowią element szpecący i niszczący walory widokowe perspektywy miasta od strony zachodniej. Postuluje się więc uporządkowanie terenu leżącego na tyłach bloku, likwidacji istniejących tam śmietników unifikację zabudowy wewnątrz działkowej i usytuowanie jej wzdłuż tylnej krawędzi działek lub wzdłuż granic działek sąsiedzkich, co dodatkowo sprzyjałoby utrwaleniu ich historycznych podziałów. Zabudowa ta powinna być przysłonięta od strony zachodniej pasem niskiej kształtowanej zieleni.
Odrębnym zagadnieniem jest sprawa ochrony konserwatorskiej ruin kościoła pojezuickiego p.w. M.B. Loretańskiej. W chwili obecnej, do czasu sformułowania bardziej szczegółowego programu postuluje się jedynie bieżące zabezpieczenie ruin przed postępującą dewastacją. Należy ponadto wydać bezwzględny zakaz wznoszenia jakichkolwiek budynków w obrębie wyznaczonej powyżej strefy ochrony ekspozycji. Za bardzo szkodliwy konserwatorsko uznać należy budowany aktualnie (z elementów prefabrykowanych) obiekt usytuowany przy drodze z Chodla do Loretu (na osi kościół św. Trójcy - kościół pojezuicki) w odległości kilkudziesięciu metrów od ruin, niszczący bezpowrotnie walory krajobrazowe tego obszaru.
Postuluje się więc przerwanie rozpoczętej inwestycji i rozszerzenie zakazu wznoszenia jakikolwiek budowli na cały teren leżący miedzy Chodlem a Loretem.
Oprócz obiektów nieruchomych ochroną konserwatorską objąć należy również istniejącą w Chodlu przy ul. Szkolnej kapliczkę z 1904 roku statuę matki Boskiej z 1912 roku przy ul. Mostowej i grupę nagrobków (w większości elektrycznych) pochodzących z drugiej połowy XIX wieku znajdujących się na miejscowym cmentarzu parafialnym. Należą do nich kamienny pomnik nagrobkowy rodziny Mazurkiewiczów (po 1867 r.), płyta nagrobna Dionizego Trzcińskiego (po 1865 r.) i zespół pomników żeliwnych: rodziny Siekluckich (po 1874 r.), Sabina Truszkowskiego (po 1891 r.), Anieli Woźniakowskiej (po 1889 r.), Michała Wyleżyńskiego (po 1892 r.) oraz Walentego i Magdaleny Majchrowskich (po 1895 r.).
Opieką otoczyć również należy znajdującą się przy drodze do Godowa zbiorową mogiłę żołnierzy rosyjskich i austriackich poległych w 1914 r. Proponuje się wykonanie żwirowej alejki i wycięcie części krzewów uniemożliwiających dostęp.

c) Zieleń i tereny rekreacyjne

Ze względu na brak w Chodlu terenów zielonych o wybitniejszych walorach kompozycyjnych, czy też pojedynczych egzemplarzy drzewostanu, które można by uznać za pomniki przyrody - nie postuluje się obejmowania ich bezpośrednią ochroną konserwatorską. Pośrednią ochroną objąć należy jedynie zieleń znajdującą się na cmentarzu parafialnym. Godne zachowania są również znajdujące się w północnej części miasta zagajniki sosnowe, zieleń porastająca skarpy przy ulicy Godowskiej czy też szpalery brzóz po obu stronach ulicy Partyzantów.
W celu uczytelnienia przebiegu istniejącego dawniej odgałęzienia Chodelki, optycznego wyodrębnienia najstarszej części miasta, a zarazem przysłonięcia stanowiącego dystans nowego budynku szkoły podstawowej, proponuje się uzupełnienie pasa drzew rosnących wzdłuż biegu strumienia również i od strony zachodniej miasta.
Na terenie między zachodnim blokiem przyrynkowym a Chodelką, plan zagospodarowania przestrzennego przewiduje urządzenie parku miejskiego. Zgadzając się z samą ideą proponuje się jednak (po wybudowaniu mostku na Chodelce) przeniesienie projektowanej wysokiej zieleni na drugi brzeg rzeki i zakomponowanie terenu wyżej wymienionego zielenią niską, kształtowaną.
Postuluje się przywrócenie używalności nieczynnych obecnie rozległych stawów znajdujących się między Chodlem a Loretem, co przyczyniłoby się oprócz pożytku gospodarczo-ekologicznego do znacznego zwiększenia atrakcyjności krajobrazowej tego obszaru.
Należałoby się ponadto zastanowić nad możliwością utworzenia na terenie leżącym między ulicą Leśną a Chodelką stawu służącemu celom rekreacji. Przy takim jego usytuowaniu (zgodnym z historycznym) należałoby odgrodzić go od projektowanej nieopodal obwodnicy szerokim pasmem piętrowej zieleni i powiązać kompozycyjnie z zespołem parkowym.

d) Postulaty badań i studiów

W podpunkcie dotyczącym zabudowy stwierdzono, że kościół pojezuicki wymaga odrębnego szczegółowego programu konserwatorskiego. Ostateczne jego sformułowanie powinno zostać poprzedzone opracowaniem dokumentacji historyczno-architektonicznej i przeprowadzeniem specjalistycznych badań architektonicznych, co niniejszym się postuluje, sugerując jedynie wstępnie rozpatrzenie możliwości restauracji obiektu.
Proponuje się ponadto przeprowadzenie (metodą termo-elektro-opornościową) badań archeologicznych na skarpie przy ulicy Godowskiej w celu ustalenia lokalizacji i charakteru istniejącej tu niegdyś budowli i przebadanie archeologiczne (odcinkami prostopadłymi do tylnych krawędzi bloków) tylnych części działek przy ul. Kościelnej i w zachodnim bloku przyrynkowym co pozwoli odtworzyć przebieg nieistniejących już murów miejskich.