Ołtarze koscielne

Do najważniejszych bez wątpienia elementów wyposażenia świątyni należał ołtarz, przy którym duchowny sprawował ofiarę Mszy św. Ponieważ Jezus dokonał przeistoczenia chleba i wina w Ciało i Krew swoją przy stole, więc ołtarz chrześcijański jest zawsze stołem.
Najważniejszą część ołtarza stanowiła mensa (łac. mensa - stół). Mensa ołtarzowa jest to płyta kamienna wsparta na czterech słupach kamiennych. Pierwotne mensy były drewniane. Dopiero od IV wieku zaczęto budować je z kamienia. W środku mensy, w specjalnym wydrążenie zw. grobem, biskup podczas konsekracji ołtarza zamurowywał metalową puszkę z relikwiami świętych męczenników. Do momentu poświecenia ołtarzu przez biskupa umieszczano w mensie ołtarzowej małe kamienie ołtarzowe, zw. portatylami. Portatyle były to ołtarze przenośne, które miały postać małych, kwadratowych tablic marmurowych, w której biskup podczas jej poświęcenia umieszczał relikwie świętych męczenników.
Uzupełnienie ołtarza stanowiła kopuła, czyli ciborium ołtarzowe, czyli nadbudowa umieszczana nad ołtarzem, wsparta na czterech słupach. Począwszy od X wieku w tylnej części ołtarza zaczęto wznosić tzw. nastawę, w postaci malowanych lub rzeźbionych tablic. W literaturze można spotkać się z różnymi klasyfikacjami ołtarzy, przy których pod uwagę brane są różne czynniki, np. budowa i konsekracja (ze względu na budowę i konsekrację odróżniamy ołtarz stały altare fixum i ołtarz przenośny altare portatile), godność ołtarza: uprzywilejowany, papieski, główny, boczny.
Kościół parafialny w Chodlu jest przykładem świątyni, w której w minionych wiekach znajdowały się zarówno ołtarze stałe, przenośne, jak i ołtarz główny i boczne. Ołtarz główny świątyni chodelskiej ma charakter barokowy, zasuwany obrazem św. Anny ze św. Joachimem i Matką Boską z końca XVIII wieku.
Pierwsza wizytacja, która dostarcza wiadomości na temat wyglądu ołtarza głównego pochodzi z początku wieku XVII. Nie pozwala ona jednak dokładnie odtworzyć, jak wyglądał wówczas ołtarz wielki. Wiadomo jedynie, że był konsekrowany oraz, że posiadał mensę i portatyl murowane.
Ołtarz główny stanowił miejsce, w którym przechowywano Najświętszy Sakrament, umieszczany w tabernakulum. Zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz tabernakulum kościoła parafialnego w Chodlu było pozłacane. Hostie, które przechowywano w tabernakulach, umieszczone były dodatkowo w specjalnych naczynkach. Miały one różne kształty: gołąbków, wieżyczek lub puszek. Te z świątyni chodelskiej miały kształt puszek, wykonanych ze srebra i miejscami pozłacanych, w liczbie dwóch.
Z biegiem czasu obok wymienionych naczyń wchodziły do użycia marmurowe szafki, zw. sacrarium, które umieszczano w prezbiterium, bądź w zakrystii po stronie ewangelii. Obecność w tabernakulum Najświętszego Sakramentu sygnalizowała zapalona lampka, zwana też lampką wieczną.
Większą liczbę informacji o wyglądzie ołtarza głównego dostarcza wizytacja z 1675 roku. Znajdowały się w nim wówczas obraz Wniebowzięcia NMP i umieszczony nad nim drugi przedstawiający Św. Trójcę. Cały ołtarz wykonany był wówczas z drewna.. Przypuszczać można, że nie został jednak wykonany z najlepszego drzewa, gdyż wizytator wspomina o bardzo zniszczonym drzewie w ołtarzu wielkim. Wysokość jego dochodziła do 24 łokci (1 łokieć w zaokrągleniu równa się 55 cm; czyli wysokość ołtarza głównego wynosiła ponad 13 metrów).
Wygląd ołtarza nie uległ zasadniczym zmianom w XVIII wieku. Nowościami, które zostały wprowadzone do jego wyglądu było pozłocenie ołtarza i zainstalowanie po obu stronach obrazu Wniebowzięcia NMP figur, które przedstawiały prawdopodobnie świętych.
Istotną nowością, która została wprowadzona w roku 1785 było przeniesienie z kościoła pojezuickiego cudownego obrazu Matki Boskiej Loretańskiej. Obraz namalowany został na desce o rozmiarach 207 na 111 cm, prawdopodobnie w Weronie. Nie znane jest jednak nazwisko artysty, który go wykonał. Przedstawia on na welwetowym, czerwonym tle Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus. Obie postacie oprócz głowy i szyi, okryte są srebrną sukienką z ręcznie wykutymi złoconymi ozdobami. Na fałdach sukni znajdują się wzorzyste kwiaty. Głowy Madonny i Dzieciątka zdobią korony (Potrójna korona Matki Bożej, zwężająca się piramidalnie ku górze, wysadzona jest kamieniami i zakończona krzyżem. Dzieciątko posiada podwójna koronę bez krzyża), nad którymi roztacza się duża aureola, stworzona z 12 ośmiopromiennych, złoconych gwiazd. Od końca XVIII wieku wierni przyczepiali do obrazu różnorodne vota dziękczynne, w postaci korali, pierścieni, medalionów. Obraz ten widnieje w wielkim ołtarzu świątyni chodelskiej do dzisiejszego dnia.
Protokoły wizytacyjne nie podają wiadomości na temat, jakichkolwiek prac renowacyjnych, którym poddany by został ołtarz wielki. W związku z tym należy zadać pytanie, czy od końca wieku XVI do początku wieku XIX omawiany ołtarz nie był remontowany? Hipoteza o braku prac remontowych przy ołtarzu głównym w ciągu trzech stuleci wydaje się trudna do przyjęcia. Przypuszczać należy, że restauracja ołtarza jednak miała miejsce. Nie można jednak stwierdzić, kiedy miała ona miejsce..
W II połowie wieku XIX miał miejsce gruntowny remont tegoż ołtarza, o czym informuje dozór kościoła chodelskiego w liście do Konsystorza Generalnego Diecezji Lubelskiej. "Dziś ołtarz wielki buduje się i jest na ukończeniu. W związku z tym prosi o zwrot figur z Ratoszyna, przeniesionych tam z walącego się ołtarza chodelskiego przed laty kilkunastu". Nie można jednak odpowiedzieć, na czym polegała i czego dokładnie dotyczyła budowa ołtarza wielkiego. Z listu tego wynika, że uprzednio stan ołtarza był tak zły, iż wymagał w latach siedemdziesiątych XIX wieku poważnego remontu.
Ołtarz główny kościoła parafialnego w Chodlu przez wszystkich wizytatorów, którzy na przestrzeni wieku XVI-XIX wizytowali parafię, określany był jako "wspaniały". Zachwyt budziły nie tylko rozmiary, ale również artyzm wykonania samego ołtarza.
Trudno jest stwierdzić w ile ołtarzy bocznych został wyposażony po wybudowaniu kościół parafialny w Chodlu. Wizytacja z 1565 roku o wyposażeniu nic nie wspomina. Fragmenty aktu konsekracji również nie pozwalają określić liczby ołtarzy, które pod koniec XVI wieku znajdowały się w kościele.
Założyć jednak można, że pod koniec XVI wieku znajdował się w świątyni, co najmniej jeden ołtarz- prawdopodobnie główny, przy którym kapłan mógł sprawować ofiarę mszy św. Obok ołtarza wielkiego już wówczas mogły być zainstalowane, w nawie głównej, ołtarze boczne. Jeżeli przyjęlibyśmy takie założenie za pewnik, to można by było stwierdzić, że w kościele chodelskim pod koniec XVI wieku, istniało trzy ołtarze- główny i dwa boczne. Stan ten byłby, zatem analogiczny do stanu z wieku XVII.
Protokoły z wizytacji parafii Chodel, których dokonano w ciągu XVII wieku podają, że w kościele znajdowało się trzy ołtarze, dwa boczne i jeden wielki. Po południowej stronie nawy głównej znajdował się ołtarz z obrazem NMP, zaś po stronie północnej ołtarz, w którym widniał obraz Św. Trójcy. Te dwa boczne ołtarze posiadały mensę murowaną, ale nie konsekrowaną. Na początku XVII wieku kapłani odprawiali przy nich msze św.
Zwiększenie liczby ołtarzy bocznych nastąpiło prawdopodobnie pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku. Wizytacja z roku 1721 wymienia siedem ołtarzy, które znajdowały się wówczas w kościele parafialnym, sześć z nich stanowiło ołtarze boczne. W ołtarzach tych widniały obrazy: NMP, św. Barbary, św. Trójcy, św. Krzyża, św. Ignacego oraz św. Franciszka Ksawerego.
Liczba ołtarzy uległa niewielkim zmianom na początku lat trzydziestych lub czterdziestych XVIII wieku. Wizytator w roku 1748 stwierdza, że na wyposażenie kościoła składało się siedem ołtarzy, a wymienia faktycznie sześć. W ołtarzach bocznych znajdowały się pod koniec I połowy XVIII wieku obrazy: NMP, św. Barbary, św. Trójcy, św. Mikołaja, Chrystusa Ukrzyżowanego i Niepokalanego Poczęcia NMP. Wszystkie boczne ołtarze były wykonane z drewna, malowane w różnorodne kolory, a także pozłacane. Ich ogólny stan nie budził zastrzeżeń wizytatora. Nie wszystkie natomiast posiadały mensę, czy portatyl konsekrowany. Mensę i portatyl konsekrowany posiadały jedynie dwa ołtarze: św. Barbary i Niepokalanego Poczęcia NMP.
W wizytacji z roku 1748 wymienione zostały dwa ołtarze, których nie wymienił wizytator w roku 1721, mianowicie św. Mikołaja i Niepokalanego Poczęcia NMP.W związku z tym można przypuszczać, że w okresie jaki upłynął między kolejnymi wizytami zwierzchników diecezji, doszło do zmiany obrazów które widniały do tej pory w tych dwóch ołtarzach. Trudno jest stwierdzić, dlaczego nastąpiła zmiana obrazów w dwóch ołtarzach.
Omawiając kwestię zwiększania liczby ołtarzy należy zadać pytanie, jakie przyczyny wpłynęły na trzykrotne zwiększenie liczby ołtarzy bocznych w kościele parafialnym w Chodlu, w XVIII wieku?
Na przestrzeni wieków liczba ołtarzy w kościołach katolickich ulegała zasadniczej zmianie. W głównej mierze na powiększanie zasobu ołtarzy przez kościoły wpłynęło kilka czynników, mianowicie: zwiększająca się liczba kapłanów pracujących w danej parafii, budowa kapliczek, aspiracje różnych bractw do posiadania własnych ołtarzy, a także rozwój indywidualizmu wśród członków wspólnoty parafialnej. Zjawisko to szczególnie nasila się w XVII i XVIII stuleciu.
Trudno jest określić, który z wymienionych czynników w głównej mierze wpłynął na zwiększenie liczby ołtarzy w świątyni chodelskiej. Można wysunąć przypuszczenie, że wszystkie.
Pod koniec XVIII wieku nastąpiło ponowne zmniejszenie liczby ołtarzy bocznych w kościele parafialnym w Chodlu, do trzech.
Z ołtarzem św. Barbary związana była prawdopodobnie altaria (łac. altareołtarz) była to prebenda związana z ołtarzem w kościele katedralnym, kolegiackim lub parafialnym, nigdy natomiast klasztornym), o której wspomina wizytator w roku 1781. Jej istnienie mogło być związane z działalnością na terenie parafii bractwa religijnego - św. Barbary. Nie można odpowiedzieć na pytanie, kiedy altaria św. Barbary została utworzona, jak wyglądało jej uposażenie i obsługa duszpasterska. Pod koniec XVIII stulecia nie posiadała ona już żadnego kapelana ani też funduszy.
Dopiero z drugiej połowy XIX wieku posiadamy materiały źródłowe, które poświadczają zmniejszenie liczby ołtarzy, z siedmiu do pięciu. "ołtarzy jest pięć. Wielki nowo zbudowany, wspaniały gotyk, z obrazem Matki Boskiej Loretańskiej (imago gratiosa) z kościoła pojezuickiego, tzw. Loretu, w 1785 r. sprowadzony, Św. Barbary patronki parafii, Św. Piotra, Św. Mikołaja i Św. Kajetana.".
Podobnie jak w przypadku wzrostu liczby ołtarzy w XVIII wieku, tak i w przypadku zmniejszenia liczby ołtarzy w XIX stuleciu nie możemy dokładnie określić, kiedy miało miejsce zmniejszenie wyposażenia świątyni w ołtarze boczne i jakie były tego bezpośrednie przyczyny.
Zagadnieniem, które ściśle wiąże się z ołtarzami jest ich wyposażenie. Do niezbędnych elementów wyposażenie ołtarza należą: krzyż, świeczniki, obrusy, antependia, kanony, relikwiarze.
Ołtarze kościoła chodelskiego były wyposażone we wszystkie wymienione akcesoria liturgiczne. Na podstawie wizytacji XVIII-o wiecznych można wysunąć wniosek, że stan wyposażenia ołtarzy był bardzo dobry. Poświadczają to liczby poszczególnych przedmiotów liturgicznych: ponad 30 różnego rodzaju obrusów służących do przykrywania ołtarzy, tyleż samo antependiów, stanowiących okrycie z bogatego materiału na frontał dolny ołtarza, ponad 40 lichtarzy, różnorakie płótna do nakrywania ołtarzy.
Na szczególną uwagę zasługuje krzyż srebrny, który ustawiany był na ołtarzu głównym. Jak podaje wizytator w roku 1781, znajdowały się w nim relikwie św. Macieja.
Do stałego wyposażenia kościoła parafialnego w Chodlu, obok ołtarzy należały także: ambona, chrzcielnica, konfesjonały, ławki dla duchowieństwa i wiernych oraz chór muzyczny.